Farzandingiz nutqining rivojlanishi uchun zamin yarating

Bolaning ilk yillari – istalgan tajriba uzoq muddatli samaraga ega bo‘lgan paytida ulkan rivojlanish va imkoniyatlar vaqti. Miyaning rivojlanishi bolaning ulg‘ayib borishida e’tibor berish lozim bo‘lgan barcha bosqichlardan o‘tishga – yeyish, emaklash, yurish va gapirishni o‘rganishga imkon beradi. Bolaning miyasi qanchalik tez o‘sishi hisobga olinsa (tug‘ilishidan boshlab to 2 yoshgacha miya 3 martaga kattalashadi), bola aqlini rivojlanishida bolalikning ilk yillari qanchalik muhim rol o‘ynashini osongina ko‘rish mumkin.

Bolalik-muhim yillardir

Ko‘pchilik chaqaloq yurishni boshlagan ondayoq kichkintoy bolaga, go‘dakka aylandi deb hisoblaydilar, holubki, go‘dak deb 1 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolaga aytiladi. Go‘daklik va undan keyingi yillar kognitiv va ijtimoiy rivojlanish davri. 2 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan ko‘pchilik bolalarda uzoq muddatga diqqatni jamlash va aniq ma’lumotlarni eslab qolish malakalari rivojlanadi. Aynan shu davrda uzoq muddatli xotira shakllanishi boshlanadi, shuning uchun ko‘pchiligimiz 2-3 yoshligimizni eslolmaymiz.

Ota-ona sifatida hammamiz ham farzandimiz rivojidagi ilk yutuqlariga guvoh bo‘lishga intilamiz, ularning ko‘pchiligi esa bolalikning ilk yillarida ro‘y beradi. Farzandingiz ilk qadam qo‘yganida yoki birinchi so‘zini talaffuz qilgan paytidagi hayajoningizni eslang. Lekin bu ko‘nikmalar alohida rivojlanmaydi. Ular ijtimoiy munosabat, o‘yin, kuzatish va eshitish kabi yanada kengroq tasvirning qismlari hisoblanadi.  Ota-onalar bolalariga bu ko‘nikmalarni rivojlantirishga va  uni o‘rab turgan olamga qiziqishiga yordam berishlari kerak.

Erta til chiqishi instinktiv ravishda ro‘y beradi va ko‘pchilik bolalar uchun bu butunlay tabiiy hol. Lekin biz kattalar bolalarning muloqot qilishga urinishlariga qanday munosabatda bo‘lishimiz jarayonga ta’sir qilishi mumkin.

Bola miyasi ta’lim olish usulini shakllantiruvchi tajribani takrorlash hisobiga ham qisman rivojlanadi. Bu shuni anglatadiki, o‘rgatishda bir martalik izoh berish yoki birgina harakat uncha katta ta’sir o‘tkazmasligi mumkin, lekin ilk yillarda nimadir takrorlansa yoki ko‘p marta bajarilsasa, ular bolaning xotirasida saqlanib qoladi. Takrorlash va rag‘batlantirish yordamida so‘zlarni qaytarib, o‘z harakatlarimizni asoslab, bolani muloqot qilishga urinishi bilan g‘ururlanishiga undab, bola allaqachon qilayotgan ishidan yanada ko‘prog‘ini amalga oshirishiga yordam berish mumkin.  

Logopedlar bola bir so‘zni talaffuz qilishga urinishidan oldin o‘sha so‘zni tegishli kontekstda 500 martadan oshiqroq eshitishi lozim, deb hisoblaydilar. Satrlari takror-takror kelgan kitoblar ham bolani gapirishida yordam beradigan juda foydali vosita bo‘lishi mumkin.

An’anaviy o‘yinlarni bilim olishga moslashtiramiz

Bolalarda nutqning rivojlanishi o‘yinlar bilan chambarchas bog‘liqligi e’tiborga loyiq. Haqiqatdan ham, logopedlar “til o‘yinlar yordamida rivojlanadi” degan iborani o‘ylab topishdi. Odatda bolalar ilk so‘zlarini taxminan 1 yoshlarida talaffuz qilishni boshlaydilar, aynan shu paytlarda ramziy o‘yinlar rivojlanib boradi. Ramziy o‘yin – bu biror bir harakat, g‘oya va buyumlarni tasavvur etish uchun boshqa harakat, g‘oya va buyumlardan foydalanishdir. Ehtimol, siz farzandingizning banandan telefon sifatida yoki piyolani boshiga kiyib shlyapa sifatida foydalanganiga guvoh bo‘lgandirsiz.

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, uydagi ma’lum o‘yin materiallari kognitiv rivojlanish va muvofiqlashtirishga yordam berishi mumkin. O’yinchoq – bu farzandingizning eng erta bosqichlarda tasavvur qilishga yordam beradigan quvnoq vosita. Hattoki eng oddiy o‘yinchoqlar ham tarbiya va rivojlanish uchun sharoit yaratadi. Masalan, eng oddiy o‘yinchoqlardan biri – qurilish kubiklari bilan o‘ynash atigi 6 oy ichida nutqni sezilarli darajada yaxshilashi isbotlangan. Kubiklardan minora qurish ko‘plab nutq va til imkoniyatlarini beradi: bola ularni tushunishi va qaytarishi uchun kattalar talaffuz qiladigan nutq qismlarini – sifat (baland, tekis), fe’l (yiqilmoq, qurmoq), predlog (-ga), ot (rang, raqam) kabilarni o‘zlashtirishga yordam beradi, hamda o‘zaro aloqa va ijtimoiy malakalarni, olish, bo‘lishish, eshitish va kuzatish kabilarni qila olish ko‘nikmasini rivojlantiradi.

Raqamli asrda erta rivojlanish

Zamonaviy jamiyatda bolaning ta’lim olishi va rivojlanishiga yordam berishda an’anaviy o‘yinchoqlardan foydalanish ko‘proq samarali ekanligini kuzatish mumkin. Televideniye, planshet va kompyuter kabi ommaviy axborot vositalari maktabgacha muassasa va maktabgacha ta’limda, shuningdek, qo‘shimcha ravishda bolalarning uy vazifalarida yanada ommalashmoqda. Zamonaviy «raqamli» jamiyatda ko‘pchilik bolalar boshqa narsalarni o‘rganishdan ancha oldin, telefon yoki planshet ekranida barmoqlarini qanday ishlatishni yaxshi bilishadi.

Barcha yoshdagi bolalar uchun yaratilgan o‘yin va dasturlarning rivojlanishi, raqamli media ta’siri bolalarimizga ijobiy ta’sir qilganini ko‘rsatadi, lekin aslini olganda ular aks ta’sir ham etish mumkin. 2011 yilni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, 6 oylik bolalarda raqamli media ta’siri muddatini ko‘payishi 14 oylik yoshdagilarga qaraganda past kognitiv va nutqiy rivojlanishni ko‘rsatdi. Masalan, yosh bolalaligida televizor ko‘rish nutq va diqqatni jamlashda, hamda kognitiv rivojlanishda sustkashlik muammolariga olib kelishi mumkin. Farzandingizda ommaviy axborot vositalari ta’sirini kamaytirib uni ko‘nikmalari – nutq va muloqotiga salbiy ta’sirni cheklash mumkin. Bu vaqtda ota-onalar bilan suhbat va o‘zaro muloqot ushbu jarayonga yordam beradi. Jumladan, televizor qarshisida vaqt o‘tkazish o‘rniga uyqudan oldin ertak o‘qish va o‘yinchoqlar bilan yasab o‘ynash kabi kattalar bilan mashg‘ulotlar o‘tkazish ko‘proq foydali bo‘lishi mumkin.

Ota-onalar ko‘pgina usullardan foydalanib farzandlarini nutq va muloqot ko‘nikmalarini qo‘llashga undashlari mumkin. Modomiki bolalar yosh payti jismoniy, aqliy va hissiy o‘sishni boshdan kechirar ekan, bu davrda qanday mashg‘ulotlar rivojlanishga yordam beradi, qaysilari yo‘q, buni aniqlab olish juda muhim. Bir qancha daqiqa va soatlik texnologik «shodlik»dan ko‘ra OAV dan yiroq bo‘lgan ijodiy o‘yinlarni foydalanish ko‘proq natija beradi. Bolani o‘ynash va o‘rganish hamda birgalikda muloqot qilishiga vaqt va joy bilan ta’minlar ekansiz, siz unga quvnoq va xavfsiz sharoitda rivojlanish va o‘rganish imkonini berasiz.

Oxirgi yangilanish: 30 iyun, 2016 yil